Herdenking 10 november 2018 in Perdu

Jongeren van de toneelgroep ''De oorlog in Oost'' in actie.

Op 10 november vond in Theater Perdu de jaarlijkse Amsterdamse herdenking van de Kristallnacht plaats, de pogrom die het begin van de Holocaust inluidde en dit jaar 80 jaar geleden plaatsvond. Met twee sprekers: Jaïr Stranders en Nadia Bouras, en muziek (Maaike Roelofs, cello, en Vaughan Schlepp, piano). Evenals vorig jaar was er ook toneel. Dit jaar waren dat een 13-tal jongeren uit Oost, die onder leiding van Jelle Zijlstra en Nilay Ceber, een indrukwekkende voorstelling gaven, onder meer gebaseerd op interviews met overlevenden. 

Wat de redes betreft: zij spreken voor zichzelf. Bij de rede van Jaïr Stranders, merken wij, de organisatoren, echter op dat hij aan het slot ervan laat zien dat hij de geschiedenis van deze herdenking heeft opgevat in het licht van de - onjuiste en daarom onterechte - verwijten en beschuldigingen die wij de afgelopen jaren over ons heen hebben gekregen van (vooral) sommige Joodse organisaties als het CIDI en het CJO en van uiterst rechts. Wij vinden dat jammer. Vooral ook omdat sommigen daar aanstoot aan hebben genomen.

 Jaïr Stranders: Hieronder staat de tekst die ik vanavond uitsprak bij de ’alternatieve’ Kristallnachtherdenking 2018,  Kristallnachtherdenking in Theater Perdu – 10 november 2018

 Gisteren is het 80 jaar geleden dat in heel Nazi-Duitsland en Oostenrijk tijdens een door propagandaminister Goebbels opgehitste en door de SA en SS georkestreerde actie, talloze Duitse Joden werden aangevallen. De slim gebruikte aanleiding was de aanslag door de 17-jarige Duits-joodse vluchteling Herschel Grynszpan op de Duitse ambassadeur Von Rath in Parijs, die hierdoor overleed. 1400 Joodse synagogen werden als reactie hierop vernield of in brand gestoken, circa 7500 winkels en bedrijven en zelfs begraafplaatsen moesten het ontgelden. Er kwamen bijna 100 Duitse Joden door geweld om het leven en ongeveer 30.000 werden gearresteerd en afgevoerd naar concentratiekampen, honderden pleegden in de weken erna zelfmoord. De brandweer mocht geen branden blussen, de politie stond erbij en keek ernaar; of hielp hier en daar een handje. In de periode na deze massale pogrom vluchtten zo’n 80.000 Joden uit Duitsland; vrijwel geen Westers land wilde echter grote aantallen Joodse nieuwkomers opvangen.

 Jaïr Stranders

Vanavond staan wij hier samen stil bij deze massale en qua omvang ongekende pogrom, de ‘Kristallnacht’ geheten. In Duitsland verkiest men overigens een benaming te gebruiken die iets minder romantisch klinkt: ‘Reichspogromnacht’. Wij herdenken jaarlijks dit moment in onze recente Europese geschiedenis met het besef dat, nadat in de jaren daarvoor Duitse Joden – waarvan velen seculier en geïntegreerd – stukje bij beetje werden buitengesloten, vernederd, mishandeld en vervolgd, dit een keerpunt was dat uiteindelijk met de veroveringsoorlogen van de Nazi’s moest culmineren in de totale vernietiging van de Europese Joden.

Uitnodiging Kristallnachtherdenking 2018

Zaterdag 10 november

Aanvang 19.30 uur, zaal open om 19.00 uur

Theater Perdu

Kloveniersburgwal 86 Amsterdam

(Dit jaar valt 9 november op vrijdag, sjabbatavond. Om iedereen de gelegenheid te geven aanwezig te zijn, herdenken wij op zaterdagavond 10 november. De toegang is gratis. De zaal bevat echter maar 100 plaatsen en vol is vol).

Op 9 november 1938 vierden in talloze steden en dorpen in Duitsland en Oostenrijk nationaalsocialisten hun agressie bot op hun Joodse landgenoten. Ontelbare huizen, winkels en synagogen gingen in vlammen op, honderden Joden werden gedood, tienduizenden kwam terecht in concentratiekampen. Voor veel Joden was het het sein om te vluchten.

Deze gebeurtenis culmineerde later in ontmenselijking en genocide. Het was een kantelmoment in de geschiedenis. Het is belangrijk om stil te staan bij het lot van de slachtoffers en nabestaanden van toen. Het is vooral ook belangrijk om stil te staan bij de les die we hier nu, tachtig jaar later, nog steeds uit kunnen en moeten trekken.

Sprekers:

Dr. Nadia Bouras, historica,

Jaïr Stranders, filosoof, theaterdocent en één van de de initiatiefnemers van Theater na de Dam.

Theater

Jongeren uit stadsdeel Oost spelen fragmenten uit hun theatervoorstelling ‘’De Oorlog in Oost”., die gebaseerd is op gesprekken met oorlogsoverlevenden, in Oost. Onder leiding van Jelle Zijlstra en Nilay Ceher maakten zij hier een theatervoorstelling van.

Muziek

Maaike Roelofs, cello

Vaughan Schlepp, piano

Organisatie:

Stichting Comité Kristallnachtherdenking

Herdenking 2017

Helmert Woudenberg speelt de eenakter ''Waterman''

De herdenking van 2017 vond plaats in het Theater Perdu aan de Kloveniersburgwal in Amsterdam. Sprekers waren Max van den Berg, die in de jaren '50 mede de eerste Auchwitzherdenkingen organiseerde en aan de wieg stond van het latere Auschwitzcomité, en de vroegere minister-president Dries van Agt. De teksten van hun toespraken vindt u hieronder (die van Van Agt volgt nog). De herdenking kreeg een heel speciaal cachet door de medewerking van de acteur Helmert Woudenberg. Hij speelde de eenakter ''Waterman'', het beklemmende verhaal van Hatty (Hartog) Waterman van het Waterlooplein, wiens hele familie van vader, moeder en 13 broers en zusjes,, door de Nederlandse en Duitse politie werd opgehaald, maar die alleen achterbleef omdat zijn naam toevallig op de lijst ontbrak. Hatty overleefde als enige de oorlog, mede dankzij een reeks van bizarre en toevallige omstandigheden. Helmert Woudenberg die het verhaal later uit Hatty's mond optekende, gaf een  ontroerende voorstelling.  Muziek was er verder dit jaar van het duo Olivier Gomes en Marie José Keijzers (saxofoon en piano). De foto's zijn van Anja Meulenbelt.

Toespraak Max van den Berg:  
DE LES VAN DE KRISTALLNACHT

In de nacht van 9 op 10 november 1938 vond in Hitler-Duitsland een pogrom plaats zoals die in West Europa sinds de Franse revolutie niet meer was voorgekomen. Schreeuwende horden trokken met stenen, bijlen en knuppels gewapend de straten op en vernielden in een korte tijd 7.600 joodse winkels en 27 warenhuizen, terwijl 1.000 synagogen werden verbrand. Joden werden in honderden woningen gemolesteerd, Joodse kerkhoven, scholen en ziekenhuizen ernstig beschadigd. Voorts werden 256 joden vermoord en 30.000 joodse mannen tussen de 18 en 55 jaar gearresteerd en in de concentratiekampen Dachau, Buchenwald en Sachsenhausen opgesloten.

Wat was de aanleiding voor deze uitbarsting van antisemitisme? Was er sprake van spontane volkswoede? Waarom werd de pogrom na een dag stilgelegd? Wat was het vervolg op deze wandaad? Wat was de houding van de Duitse bevolking. En wat kunnen we leren van de Kristallnacht?

 Max van den Berg


De aanleiding

Eind oktober 1938 moesten plotseling 18.000 Joden van Poolse oorsprong Duitsland verlaten. Zij kregen 24 uur om koffers met kleding in te pakken.Vervolgens werden ze op de trein naar Warschau gezet . Alle huisraad, de eigen woning en zaak moesten worden achtergelaten. Aan de grens kregen 4.000 rijke joden toegang. Maar de Poolse regering weigerde de 14.000 overigen binnen te laten. Deze families moesten in de open lucht overnachten in ijzige kou en zware regen. Een onhoudbare toestand aan de grens, die dagen voortduurde. Enkelen bezweken of pleegden zelfmoord. (Onze gedachten nu gaan naar de ontheemden vluchtelingen op Griekse eilanden en in Libische kampen. Ze vragen om een schreeuw van gerechtigheid ) Onder de Duits-Poolse Joden was de familie Grynszpan. Zij hadden al 27 jaar in Hannover gewoond, hun kinderen waren op Duitse scholen opgevoed. Hun zoon Herschel was in 1936 naar een oom in Parijs gegaan . Hij hoorde in een brief van zijn moeder over de barre toestand aan de Poolse grens. De jongen werd verblind van woede, schafte een pistool aan en slaagde er in op de Duitse ambassade de derde secretaris Ernst vom Rath op 7 november neer te schieten. De man stierf twee dagen later aan zijn verwondingen. Deze moordaanslag werd de aanleiding voor een ware pogrom. (Dit zou nu een terroristische actie heten)

De vermeende spontaniteit

Maar hoe kon het tot in de kleinste uithoeken van Duitsland, Oostenrijk het het Sudeten gebied tot zo een plotselingen uitbarsting van geweld komen? En hoe spontaan was de volkswoede? Op 9 november vond in Munchen een Hitler-feest plaats. Alle hoge nazi's waren aanwezig: de leiding van de SS, de SA, de Gestapo, de Politie, de Brandweer en de ''gauleiters'' van de NSDAP. De bijeenkomst werd door de aanwezigheid van Hitler, Goebbels, Göring en Hess kracht bijgezet. Om half negen komt het bericht binnen: Vom Rath is aan zijn verwonding bezweken. Goebbels en Hitler gaan in conclaaf. De Führer vindt dat de Joden collectief schuldig zijn aan deze aanslag en een afstraffing verdienen. Dat laat Goebbels zich niet twee maal zeggen. Hij grijpt de telefoon en belt in overleg met de SA-leiding alle afdelingen van deze knokorganisatie op om in actie te komen. De richtlijnen waren duidelijk. De politie mocht niet ingrijpen en bij vuur moest de brandweer alleen de omliggende huizen van ariërs beschermen.. Diezelfde nacht en de volgende ochtend vond de Kristallnacht plaats, zo genoemd naar de duizenden vernielde etalages. De volgende dag om 13 uur kwam Goebbels met de radio-oproep om meteen te stoppen! Start en einde van de pogrom werden centraal geregisseerd. Van spontane volkswoede was geen sprake.

Waarom plotseling gestopt?

Alhoewel Goebbels het fiat van Hitler had gekregen waren de SS, Göring als minister van de Economie en Schacht als minister van Financiën niet op de hoogte van de voorgenomen pogrom. Zij verklaarden zich uit verschillende motieven tegenstander van dit onbeheerste optreden tegen Joodse zaken. Göring wees op de glasschade van miljoenen marken, die verzekeringsmaatschappijen moesten uitbetalen. Het glas moest uit België worden geïmporteerd en kostte handen vol deviezen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken was bang voor imagoverlies van Duitsland in de wereld. De SS was tegen deze pogrom, want haar programma voorzag in een stille administratieve verwijdering en later vernietiging van de Joden. Deze elite groep voelde niets voor het in haar ogen ordinaire geweld. Om de economische schade te beperken kregen de Joodse gemeenschappen een boete van ruim 1 miljard marken opgelegd. Kort daarna moesten ze 25% van hun bezittingen aan het rijk afdragen.

Bovendien werden ze verantwoordelijk voor het opruimen van de aangebrachte schade. Onder honend gelach van de omstanders werden de Joden gedwongen op hun knieën zelf het gebroken glas op te rapen en te verzamelen.

Oorlogsvoorbereiding

Het antisemitisme en vreemdelingenhaat hebben een eigen dynamiek, maar vormen ook een handvat voor achterliggende mogelijkheden. Andere groepen discrimineren, zich verheven voelen boven anderen, 'eigen volk eerst' vormt een levensgevaarlijk motief voor bewapening en voorbereiding tot oorlog.

De glasschade van de Kristallnacht was nauwelijks opgeruimd of Göring verklaarde aan het einde van 1938: "Als de joden een nieuwe oorlog uitlokken zullen ze vernietigd worden .' Dat het hier niet een uitglijder van Göring betrof mag blijken uit de rede die Hitler als minister-president op 31 januari 1939 in de Rijksdag hield: ''Vandaag wil ik een profeet zijn. Indien het internationale jodendom van binnen en buiten Europa er in zou slagen de naties nogmaals in een oorlog te storten, dan zal dit resulteren in de vernietiging van het jodendom in Europa.'' Enkele maanden later brak de oorlog uit en niet lang daarna de Holocaust.

 Muziek van het duo Olivier Gomes en Marie José Keijzers



Houding van het Duitse volk

Het antisemitisme heeft diepe wortels in de Duitse samenleving. In de middeleeuwen kregen de Joden de schuld van de uitgebroken pestepidemieën. Wie de anti-Joodse stellingen leest in het werk van de Duitse kerkhervormer Luther kan iets meer begrijpen over het latente antisemitisme in Duitsland. Na de Franse revolutie lijkt rassenhaat af te nemen, maar in Duitsland krijgt het een nieuwe stimulans. De militaire nederlaag in 1918 werd het Joodse kapitalisme en het Joodse bolsjewisme aangerekend. Wie zou nu de moed op kunnen brengen om zich daar in woord of geschrift tegen de Kristallnacht te uiten? Welke instantie? Welke personen? Liberale en christelijke partijen? Die werden ontbonden en deels in de NSDAP opgenomen. De kerken? De katholieken bischoppen? Die hadden een concordaat met Hitler gesloten en zwegen ondanks enkele dappere individuele protesten. In die roomse kringen bleef het idee hangen dat de Joden Jezus vermoord hadden. De Lutherse kerk? Die stond positief t.o.v. de pogrom! Martin Sasse, de protestante bisschop van Thüringen, schreef over de Kristallnacht: ''10 november valt samen met de verjaardag van Luther. Hij zou de brandende synagogen zijn beste verjaardagscadeau noemen.'' Dominee Niemoller bleef een eenzame roepende in de woestijn. De linkse politieke partijen? Die werden verboden en hun leiders waren naar het buitenland gevlucht of zaten in concentratiekampen. Diep in het geheim leefden anti Hitler groepen voort als wandel-, kaart-, vis- of sportclubje. Maar wat deed de grootste massabeweging: de 6 miljoen leden van de socialistische vakbeweging tegen dit anti-Joodse geweld? Dat vraagt om een aparte beschouwing.

Het arbeidsfront

Toen Hitler op 31 januari 1933 op legale wijze rijkskanselier werd, waren de vakbonden te groot en te diep geworteld om te verbieden. Dus volgde de weg van gelijkschakeling onder druk. De vakbondbobo’s capituleerden, ontsloegen Joodse vakbondsmensen en smolten samen met het nazi-arbeidsfront.

Maar in de bedrijfsgroepen ontstond verzet tegen Hitler. Dat verzet werd, verbaast U zich niet, gestimuleert vanuit de Vondelstraat in Amsterdam, met name door Edo Flimmen, de secretaris van de Internationale Transportarbeiders Federatie. Twaalf jaar lang gaf hij het verzetsblad Faschismus uit. Het werd illegaal via zeelieden, haven-, spoorweg- en vrachtwagenpersoneel en Rijnschippers in Duitsland verspreid. Wie twaalf jaargangen van Faschismus leest, ziet dat na een eerste choc een langzaam groeiende weerstand tegen Hitler ontstaat. In de periode 1936-1937 heeft de snelle ontwikkeling van de oorlogsindustrie geleid tot spanningen op de arbeidsmarkt. Er was een schreeuwend gebrek aan geschoolde krachten onstaan. Hierdoor voelden de metaal -, bouw- en transportwerkers zich gesterkt in hun werksituatie. De verkiezingen voor ondernemersraden lieten een duidelijke nederlaag zien voor nazi-kandidaten. Maar de situatie werd niet beter. Alle deviezen gingen naar de wapenindustrie. ''Liever kanonnen dan boter,'' riep Göring. Veel levensbehoefte werden door surrogaten vervangen. Er braken korte stakingen uit in het Ruhrgebied, Hamburg en in Oppersilezië.

Maar waar blijft het vakbondsprotest tegen de Kristallnacht? Waarom niet in het geweer komen tegen antisemitisme? Hier stuiten we op een cruciaal politiek gemis van de anti-Hitler krachten in de vakbonden en bij heel links. Een voorbeeld: In 1935 werden de Neurenberger rassenwetten van kracht. Daarin werd bepaald wie een echte Duitse burger was, dat was iemand met enkele generaties Germaans bloed. De 600.000 joden in Duitsland mochten wel in dat land wonen, maar kregen geen burgerrechten. Geen passief- en actief kiesrecht en geen baan in alle overheids- en semi-overheidsinstellingen. Verder werd bepaald dat ariërs niet bij Joodse zaken mochten werken. Een kwestie die geleidelijk werd doorgevoerd, maar wel onmiddellijk inging voor arische dienstmeisjes bij Joodse families.

Het derde deel van de wetten hield in wie Jood, half-Jood en kwart-Jood was en dat Joden en half-Joden niet met ariërs mochten trouwen en geen seksueel verkeer mochten hebben. Waarom niet? Het zuivere arische bloed zou met onrein Joods bloed worden vermengd en zo zou het arische bloed geleidelijk aan steeds onzuiverder worden. Dit noemde de nazi’s de homeopatische verdunning van het eigen volk.

U zult dit klinklare onzin vinden uit een ver verleden. Maar is dat zo? Nog maar een paar weken geleden stelde Baudet van het Forum voor Democratie dat het Nederlandse volk homeopatisch verdund dreigt te worden door alle volkeren van de wereld. Ging het nazi’s om verduning door het bloed van Joodse semieten, Baudet past het toe op Arabische semieten. Tweemaal de fascistische bloed en bodem theorie.

Hoe reageerde het Duitse vakbondsverzet? Hoe reageerde het illegale vakbondsblad Faschismus destijds? Het vond de rassenwettten verwerpelijk. Waarom? Omdat 60.000 arische dienstmeisjes ontslagen moesten worden. Dat zou tot werkloosheid leiden. Geen woord over de discriminatie, geen woord over het antisemitische karakter van de wetten. Alleen over sociale kwesties praten wordt, hoe belangrijk ook, op termijn schadelijk. Grote delen van de Duitse bevolking lieten dan ook de Kristallnacht passeren. Men keek de andere kant op. Maar hoe wordt anno 2017 op Baudet gereageerd? Hij is een vlotte man, fris en fruitig, spreekt gladjes, speelt goed piano, kan organiseren, keurig in het pak, pagina’s vol beschouwingen. Maar een echte bestrijding van zijn verderfelijke uitspraak, over het racistische karakter van zijn optreden nauwelijks een woord. Alweer dreigen we de andere kant op te kijken?

Vluchtelingen

Honderdduizenden Joden vluchtten Duitsland uit. In de meeste landen van de wereld waren ze niet of weinig welkom. Boten, treinen en bussen vol Joodse emigranten werden teruggezonden naar Hitler-Duitsland, vaak een wisse dood tegemoet.

Hoe werden de Joodse vluchtelingen in Nederland ontvangen? Op 19 november, vlak na de Kristallnacht, werden onze grenzen geopend. Onze Joodse gemeenschap moest zelf voor de kosten zorgen. Via collectes en donaties kwam 473.000 gulden bijeen. (het was mijn eerste politieke activiteit om als 12 jarige jongen met de collectebus in de Kinkerstraat geld te innnen). Op 12 december ging de grens weer dicht. De regering vreesde (er is niets nieuws onder de zon) voor aanzuigende werking en dat een te grote toestroom van Joden het antisemitisme in de kaart zou spelen. De emigranten werden ondergebracht in Veenhuizen en Hoek van Holland. Later in 1939 kwamen 1100 joden terecht in kamp Westerbork dat met Joods geld werd opgericht. Bij terugzenden van emigranten naar Duitsland deden zich verschrikkelijke taferelen voor. Families die smeekten om niet over de grens te worden gezet, die huilend probeerde weg te komen. Maar de politie was onverbiddellijk en honderden Joden werden tegen hun wil weer aan Hitler uitgeleverd. En zo wendde de wereld het hoofd af. Men wilde de discriminatie niet zien. Men bleef blind voor de verschrikkelijke gevolgen.

Hoe blind zijn we anno 2017?

In Polen, Oekraine, Hongarije en de Baltische staten steekt het antisemitisme de kop weer op. Op de Balkan heeft de discriminatie van Sinti en Roma afschuwlijke vormen aangenomen. In West- Europa neemt de hetze tegen en dicriminatie van mensen met de ATA achtergrond (Arabisch Turks Afrikaans) hand over hand toe.

En Nederland? Terwijl heel Holland bakt hebben we ondertussen een regering gekregen die zich inzet voor de gewone normale Nederlander. Alleen dat al! Je hoort er bij als je zingt dat je ''van Duitschen bloed'' bent en voor de Nachtwacht staat. Ondertussen worden discriminerende maatragelen genomen tegen wanhopige vluchtelingen, die oorlog en geweld willen ontsnappen. Er wordt bezuinigd op advocaten die hun asylaanvragen moeten beoordelen. Vluchtelingen die al een status hebben krijgen minder toegang tot normale voorzieningen. Helemaal schandelijk zijn de barricades die worden opgeroepen tegen de vrouwen en kinderen die zich met hun man en en vader willen verenigen. En wat te denken van het geld voor ontwikkelingshulp dat gelijdelijk aan verschuift naar militaire patrouilles in Afrika die de grenzen van fort Europa moeten bewaken. Wij kunnen niet al het leed van de wereld op ons nemen. Maar wel kunnen we overal optreden waar dicriminerende opmerkingen of handelingen aan de orde komen. De gelijkwaardigheid van alle mensen is en blijft het centrum van al onze activiteiten. Dat moet in alle geledingen van de samernleving doordringen. We herdenken de slachtoffers en verhinderen dat er nieuwe onstaan. Is dat niet de les die we gezamenlijk uit de afschuwlijke Kristallnacht moeten trekken?

 
Binnenkort is het 9 november, de datum waarop in 1938 de van staatswege georganiseerde pogrom tegen Joden in Duitsland plaatsvond. Meer dan duizend synagogen en ruim zevenduizend winkels van Joden werden beschadigd of vernield, en in één nacht werden honderden Joden vermoord. Tienduizenden werden afgevoerd naar concentratiekampen. Er waren jaren van discriminatie, intimidatie en uitsluiting aan voorafgegaan.

Waarom herdenken wij dit elk jaar opnieuw?
Ter nagedachtenis aan de slachtoffers van toen, maar vooral ook omdat de Kristallnacht een waarschuwing was voor de verschrikkingen  die erop zouden volgen. De herdenking staat stil bij het verleden, maar wijst tevens  op de gevaren van racisme en vreemdelingenhaat die helaas, net als de jaren '30 van de vorige eeuw, weer volop rondwaren door Europa.
De Kristallnacht en de gevolgen daarvan moeten ons daarom doen beseffen dat racisme en uitsluiting ten alle tijden moeten worden bestreden.

Sinds 1992 wordt de Kristallnacht in verschillende  steden in Nederland herdacht en tevens in verschillende Europese landen. Burgers met een verschillende culturele en religieuze achtergrond zullen hand in hand staan, weerbaar tegen het antisemitisme van toen, het racisme van vandaag en strijdbaar voor een solidaire en tolerante samenleving.

Datum: Donderdag 9 november 2017,  19.30 uur
Locatie: Theater Perdu, Kloveniersburgwal 86,  Amsterdam

Toegang: gratis maar aanmelden is noodzakelijk, per email naar mlemaire@xs4all.nl - Wees er snel bij want het aantal plaatsen is beperkt.

Sprekers:
Max van den Berg, oprichter Auschwitz comité en medeoprichter Verzetsmuseum
Dries van Agt, voormalig premier van Nederland.

Theater:
Helmert Woudenberg speelt de eenakter Waterman. In de voorstelling vertelt Helmert Woudenberg het aangrijpende verhaal van de joodse Hatty Waterman.

Organisator:

• Comité Kristallnachtherdenking
• www.herdenkingkristallnacht.nl
• www.comitekristallnachtherdenking.nl

Herdenking 2016

 Het duo Smits & Vlaar tijdens de herdenking in de Uilenburger sjoel

De herdenking van 2016 speelde zich af in de Uilenburger synagoge. Voor de ruim 100 bezoekers was dat een meevaller, want het regende buiten. Voor (een deel van) Joods Nederland was dit echter een onoverkomelijk probleem. Onze uit 1992 stammende herdenking zou immers helemaal niet over de Kristallnacht gaan en ''anti Israel' of zelfs ''antisemitisch'' zijn, volgens een door bepaalde kringen al jaren herhaald en voor de volle 100 procent gelogen verhaal.
Uiteraard is daar geen sprake van. Kijk alle speeches van de afgelopen jaren er maar op na, inclusief die van de Palestijns Israelische parlementariër Haneen Zoabi uit 2015, de enige die de naam Israel ooit tijdens een herdenking heeft genoemd. De beschuldigingen geven vooral de treurige staat aan van de huidige officiële Nederlands Joodse gemeenschap, waar men elkaar napraat zonder dat het nodig is iets te verifiëren. De  mensen die met deze beschuldigingen kwamen hebben zich belachelijk gemaakt, maar voor ons werd het helaas onmogelijk te blijven herdenken in deze mooie sjoel.

Sprekers waren in 2016  Jerry Affriye, strijder tegen racisme,  Janneke Stegeman, 'theologe des vaderlands'', en Jaap Hamburger, de voorzitter van Een Ander Joods Geluid. De muziek werd ook dit jaar, verzorgd door Smits & Vlaar.

Jerry Affriye 
 (zijn toespraak is helaas alleen via Youtube te volgen) https://www.youtube.com/watch?v=uCYS6iDzjJIbr />

Janneke Stegeman
(Ook te volgen via https://www.youtube.com/watch?v=rpV-TI4AwOo

Janneke Stegeman tijdens haar toespraak (foto Anja Meulenbelt)

Het risico van herdenken is dat het vooral een fijn en goed gevoel oplevert: wij zijn ons bewust van de geschiedenis. Kijk ons eens de verplichte hoofdstukken herdenken. Ik groeide op in die geruststellende zekerheid. Iedereen begreep wat er mis was gegaan in de Tweede Wereldoorlog. Ieder jaar werd het herdacht, dus dat zat goed. Net zoals het helder was dat racisme fout is. Als het fout is, dan zullen we er wel over heen zijn. Op die manier kan herdenken bedekkend zijn. Sussend en tegelijk uitsluitend: wij staan aan de goede kant, want we zijn ons bewust van het kwaad van het verleden.

Wie is de wij over wie ik het heb?
Meestal heb ik de luxe om als individu te kunnen spreken. Dat is een privilege. Vandaag spreek ik in een synagoge, bij de herdenking van de Kristallnacht. Ik spreek niet als individu, maar als witte protestantse Europeaan deze Kristallnacht. Dat voelt ongemakkelijk. Dat ongemak wil ik hier ter sprake brengen.

Herdenken moet netjes, vinden sommigen. Binnen de lijntjes. Ik geloof niet meer in die veilige vorm van herdenken: herdenken zou gevaarlijk moeten zijn. Het betekent je niet neerleggen bij de status quo. Het betekent het stellen van gevaarlijke vragen. Het grenst aan protest, en protesteren is geen keurige aangelegenheid.

Daar ben ik niet zomaar achter gekomen. Ik heb bijvoorbeeld door Pesach te vieren in Jeruzalem geleerd dat herdenken transformerend kan zijn. De joden met wie ik dat deed vonden dat daar Palestijnen bij hoorden, want Pesach gaat over bevrijding en Palestijnen leven onder bezetting. Dat is gevaarlijke herdenking, die mensen kan transformeren.

Waar zitten voor mij de gevaarlijke vragen? In mijn eigen traditie. Na Kristallnacht kwam een grote vluchtelingenstroom op gang. Heel even leidde dat tot Nederlandse solidariteit. Maar de meeste joden die na de Kristallnacht Duitsland uit vluchtten, werden in Nederland aan de grens geweigerd. Extra grenswachten werden ingezet om hen terug te sturen. Dat was onder het kabinet Colijn, bestaande uit drie christelijke partijen – waaronder de ARP, de partij waarvoor mijn opa later in de gemeenteraad van Gramsbergen zat. Zoveel joodse vluchtelingen zouden misschien het antisemitisme aanwakkeren, was de paradoxale angst. En het zou de relatie met Duitsland kunnen verstoren.

Ik geloof dat mijn traditie antisemitisme nog steeds niet serieus genoeg in de ogen heeft gekeken. Het wordt gezien als een tijdelijke vergissing, waar de theologie na de Tweede Wereldoorlog zichzelf gelukkig grotendeels van heeft genezen. Inderdaad kwam er na de tweede wereldoorlog onder Nederlandse christenen een belangrijke beweging van bewustwording op gang. Helaas meen ik te zien dat het voor Nederlandse christenen vandaag nog steeds moeilijk is zich te verhouden tot joden. Dat wil zeggen: tot de levende realiteit van joden, in plaats van tot een geïdeologiseerd idee van wat joden zouden moeten zijn. We spreken over een joods-christelijke traditie alsof er geen jodenvervolging is geweest.

We slagen er ook niet in het christelijke antisemitisme in verband te brengen met een bredere geschiedenis van christelijke uitsluiting, die joden betrof, maar ook moslims, en zwarte mensen. Antisemitisme – racisme tegen joden - en Islamofobie worden niet met elkaar in verband gebracht. Maar de wortels van Christelijk antisemitisme zijn wel verbonden met uitsluiting van Moslims. In 1492 werden Joden en Moslims verbannen uit Spanje. Luther zag jodendom en Islam als bedreiging voor het Christendom. In dezelfde periode veroverden christelijke Europeanen koloniale gebieden, ondersteund door een verhaal dat hen als superieur zag vanwege hun religie en de kleur van hun huid.

Vandaag werd in de VS een witte man gekozen, in wiens uitspraken de verbindingen tussen xenofobie, racisme, Islamofobie en antisemitisme pijnlijk duidelijk worden. Racisme in de VS behoort nog helemaal niet tot het verleden, ook niet na acht jaar Obama. De manier waarop islam en moslims hier worden weggezet duidt op hetzelfde. Die vormen van uitsluiting zijn een voortzetting van iets ouders.

Herdenken zou geen onschuldige bezigheid moeten zijn, vandaag zeker niet. Degenen die zich verzetten tegen deze bijeenkomst voelen dat in ieder geval wel aan. Ze voelen aan dat het gevaarlijk is Kristallnacht te herdenken als iets dat over joden gaat en over het gevaar van antisemitisme, maar ook ons iets vertelt over uitsluiting in het algemeen. Als we geschiedenissen van uitsluiting met elkaar verbinden, kunnen we niet langer over antisemitisme spreken als iets dat apart staat. Zo spreken over antisemitisme werkt vaak versluierend, speelt moslims en joden tegen elkaar uit, en houdt de Westerse christelijke traditie buiten schot. We moeten het hebben over hoe racisme tegen joden in verband staat met racisme tegen zwarte mensen, racisme tegen moslims, geweld tegen vrouwen.

Wat staat ons te doen? Ik spreek eerst tot ‘mijn’ witte christelijke of post-christelijke wij dat ik aan het begin benoemde: we moeten gevaarlijke vragen durven te stellen bij onze eigen geschiedenis. We moeten onze vooronderstellingen over wie we zijn durven te herzien. We moeten weigeren te accepteren dat wat er nu gebeurt normaal is. Dat Moslims zich gehaat voelen. Dat politici profiteren van Islamofobie. Dat de politie etnisch profileert. Dat wie protesteert tegen racisme als de veroorzaker van het probleem wordt gezien. Het is belangrijk dat we bereid zijn macht op te geven. Ruimte, tijd, geld over te laten aan anderen. Dan ontstaan er nieuwe, creatieve verbindingen.

En voor ons allemaal: bij elkaar komen, herdenken, protesteren, delen. Ons niet uit elkaar laten spelen. Leren over de geschiedenis – vanuit nieuwe perspectieven, schrijven, onderwijzen, liefhebben. Pijn met elkaar delen. Moed vinden. Uitrusten. En hopen: omdat in een wereld zonder uitsluiting iedereen floreert.



Jaap Hamburger
 zie ook hier: https://www.youtube.com/watch?v=f3Mtz2RCiO

 Jaap Hamburger

Sommige uitingen lijken wel nooit te veranderen, behalve in hun taalgebruik. Hoor het volgende citaat, ontleend aan de Wikipedia, uit de Memorie van Antwoord bij de Nederlandse Rijksbegroting 1938. Het citaat gaat over het toelaten van Duits-joodse vluchtelingen, die al voor de Kristallnacht (beter: Reichspogromnacht) van november 1938 Duitsland ontvluchtten:
"Vermeden moet worden alles wat de strekking heeft duurzame vestiging in ons reeds zo dichtbevolkte land te bevorderen, daar een verder binnendringen van vreemde elementen schadelijk zou zijn voor de handhaving van het karakter van den Nederlandschen stam. De Regeering is van oordeel dat in beginsel ons beperkt territoir voor de eigen bevolking moet blijven gereserveerd.

De relatie met de herdenking van de Kristallnacht vanavond, in deze gerestaureerde, intieme Uilenburgersynagoge ligt voor de hand. Mensen worden vervolgd, vluchten en stuiten op een muur van onwelwillendheid. De Kristallnacht herdenken betekent: opkomen tegen ontwikkelingen in de samenleving die maken dat mensen op een dag hun biezen moeten pakken.

De ondergang van deze synagoge leek op afstand ingeluid door de gebeurtenissen die als ‘Kristallnacht’ de geschiedenis zijn ingegaan, en door de IJstijd voor het Europese jodendom, die daarop volgde. De Nederlandse synagogebezoekers van destijds zullen dat wellicht niet meteen beseft hebben, die avond en nacht van - ook toen - woensdag 9 november 1938, en de dag en de dagen die er in Duitsland op volgden, de ‘Novemberwochen’.

Omdat wij hier die Kristallnacht herdenken,wil ik een drietal gedachten aan u voorleggen, die draaien om het fenomeen waar die nacht in November 1938 uit voortkwam: antisemitisme.

Antisemitisme is niet mijn favoriete onderwerp, omdat gesprekken of discussies hierover te vaak vertroebelend werken voor andere zaken die mij intens bezig houden, zoals het Israëlisch-Palestijnse conflict. Te vaak wordt kritiek op aspecten van het Israëlische beleid rechtstreeks of langs een omweg als een vorm van ‘antisemitisme’ betiteld. Er is zelfs een kwaadaardige term gemunt voor die kritiek: ‘nieuw antisemitisme’.

Maar vanavond gaat het niet over uitsluiting of mensenrechten in de schaduw van het Israëlisch Palestijns conflict. Daar is het, behalve verleden jaar, sedert 1992, nog nooit over gegaan tijdens deze herdenking, in weerwil van alle andersluidende aantijgingen en insinuaties.

Vanavond wil ik enkele aspecten bespreken van het ‘echte, het ‘ouderwetse’ antisemitisme’, voornamelijk in Nederland.

Laat ik om u in de ‘ juiste sfeer’ te brengen eerst enkele feiten van de Kristallnacht vermelden, waarvan de kale eenvoud enig inlevingsvermogen vraagt, om de verschrikking, de eenzaamheid en de doodsangst te bevroeden die er achter schuil moeten zijn gegaan.

Ik citeer, opnieuw uit de Wikipedia:

“In heel Duitsland werden Joden aangevallen en er werden volgens recent onderzoek 1.000 tot 2.000 synagogen in brand gestoken – een hoog getal dat ik tot nu ook alleen bij de NOS heb aangetroffen, meestal lees ik 191 synagogen verbrand en nog eens 76 synagogen op een andere manier kapot gemaakt - en ongeveer 7500 winkels en bedrijven van Joden vernield. Ook Joodse huizen,scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen moesten het ontgelden. Het werd de brandweer verboden om de branden te blussen, tenzij het aanpalende panden betrof. Tijdens de Kristallnacht werden 400 Joden vermoord of tot zelfmoord gedreven. Ook in Oostenrijk en Sudetenland werden Joden aangevallen en hun bezittingen vernield.”

Nog een citaat: “ Een Britse correspondent in Berlijn, werkzaam voor de London Daily Telegraph deed verslag: "In Berlijn heerste de wet van het gepeupel, hordes vandalen gaven zich over aan een orgie van vernietiging. Ik heb in de laatste vijf jaar diverse anti-joodse rellen meegemaakt, maar nooit zo ziekmakend als nu. Raciale haat en hysterie lijken zich volkomen meester te hebben gemaakt van een anders zo fatsoenlijk volk. Ik zag chic geklede vrouwen staan applaudisseren en schreeuwen van vreugde, terwijl respectabele moeders uit de middenklasse hun baby’s in de hoogte hielden zodat ze beter de ‘pret’ konden zien.”

Maar ook dit: De Britse historicus Martin Gilbert schrijft in zijn boek 'Kristallnacht: Prelude to destruction' dat veel Duitsers geen voorstander waren van de pogrom. Zijn mening wordt bevestigd door getuigen van de Kristallnacht die vertelden 'dat mensen achter hun gordijnen zaten te huilen'.

De dagen na de Reichspogromnacht werden 20.000 tot 30.000 joodse mannen opgepakt en vastgezet in drie verschrikkelijke concentratiekampen, Buchenwald, Neuengamme en Sachsenhausen. Zo waren die Novemberwochen 1938 in Duitsland, en toen moesten de Einsatzcommandos en de Sonderaktionen im Osten nog komen; honderdduizenden werden daar doodgeschoten, en omdat het niet snel genoeg ging en zo onmenselijk was, voor de moordenaars wel te verstaan, en het zo’n klus ook om alle lijken tijdig en grondig weg te werken, bedacht men daarna de vernietigingskampen.

Geen wonder dat het ‘antisemitisme’ waar dit alles uit voort kwam, tot de dag van vandaag in Europa een open zenuw raakt. Toch is het precies hierover dat ik een drietal opmerkingen maken wil.

Ten eerste: de Reichspogrom werd propagandistisch voorgesteld als een ‘actie van spontane volkswoede.’ Inmiddels weten we beter, heel veel beter. Topleden van de Nazidictatuur, een aantal van de belangrijkste politieke misdadigers van dat moment, waren betrokken; we weten zelfs in een aantal gevallen tot op het uur en de minuut in de nacht nauwkeurig wanneer zij betrokken raakten. Goebbels, Heydrich, Hess en Gestapochef Müller hebben de zaken in gang gezet, met instemming zo niet in opdracht van Hitler. ‘De joden moesten de volkswoede maar eens voelen.’ Himmler hield zich afzijdig: zijn SS hield niet van de chaos die op uitbreken stond, dat was meer een kolfje naar de hand van de veel ‘volkser SA’. Alle Gauleiter van de NSDAP, alle bureaus van de reguliere politie, alle kantoren van de Gestapo en van de Sicherheitsdienst, kortom het hele immense repressieve apparaat van de dictatuur werd van de komende ‘rellen’ middels telexen op de hoogte gebracht en geïnstrueerd hoe te handelen, of toe te kijken.

Waarom leg ik zo de nadruk op de betrokkenheid van de top en het repressie-apparaat van de Duitse dictatuur? Omdat er in Nederland anno 2016 op geen enkele wijze een vergelijkbare infrastructuur bestaat voor uitingen of daden van antisemitisme. Antisemitisme bedrijven en in de praktijk brengen is hier geen doelstelling van de staat. Er zijn geen overheidsorganen of organisaties of politieke partijen met aanhang van betekenis, die van antisemitisme een programmapunt hebben gemaakt. Er is geen tijdschrift, stroming, beweging, of lobby die antisemitisme in het vaandel voert. Ook is er geen wijd verbreide antisemitische cultuur; hier verschijnen niet op grote schaal schoolboeken, boeken of publicaties, films of cartoons waarin ‘de jood’ opgevoerd wordt als rat, luis, parasiet, bedrieger, geilaard, nomade, uitzuiger, samenzweerder, kapitalist, of bron van alle kwaad tout court. Op ‘antisemitisme’ rust een kolossaal taboe, en dat taboe werkt krachtig door, en wordt gehandhaafd.

Niets om ons druk over te maken? In dit opzicht voor joden vooralsnog amper, beweer ik, maar geheel anders ligt de situatie voor Moslims. Er staat tegenover hen wel een politieke partij, een die hun geloof in de zwartste termen beschrijft, als een ‘facistische ideologie’ die per onmiddellijk verboden zou moeten worden. Die partij geeft voor zich slechts tegen die ‘ideologie’ te richten, niet tegen de dragers. Tegen de Islam, niet tegen Moslims. De leider van die partij verklaart echter in 2009 in Denemarken in een TV-interview na herhaalde vragen, dat naar zijn idee van de circa volgens hem 50 miljoen Moslims in Europa ‘tientallen miljoenen’ uitgezet zouden moeten worden. De criteria voor ‘uitzetting’ zijn vaag. Wilders als de overtreffende trap van Trump.

Op zich is het al beledigend en bedreigend voor Moslims, dat dit kan passeren. Als zijn politieke partij in Nederland de oversteek zou maken, uit de coulissen naar de macht, en dat is na maart 2017 niet geheel denkbeeldig, dan zijn niet alleen Moslims in gevaar maar ook de rechtsorde en de waarborgen van de rechtsstaat en uiteindelijk wij allen die het van die waarborgen moeten hebben. Wat het bedreigender maakt: de oversteek van deze partij naar het ‘culturele domein’ heeft al lang plaatsgehad. De PVV-‘boodschap’ wordt verder gedragen en versterkt door een onafzienbare waaier van personen, en van media uitingen en andere, van allerlei soort. Vaak virulent, soms verkapt en ‘subtiel’. Dagblad De Telegraaf: ‘scooterterreur in Amsterdam’. Guess, welke scooterrijders de Telegraaf op het oog heeft.

Er treedt gewenning op, en de kwade sapstroom naar hart en hersens is op gang gekomen. Dit is nu precies waarom deze herdenking vanavond meer is dan louter omzien. Het herdenken, liever het gedenken van de Kristallnacht kan ons leren hoe een samenleving klaargestoomd wordt om zich massaal en uit volle overtuiging op de ander te storten.

Een tweede opmerking, een die mij misschien niet in dank wordt afgenomen door het Platform Stop Racisme en Uitsluiting en waarschijnlijk evenmin door de officiële joodse instanties en hun woordvoerders. Van antisemitisme wordt een aparte discriminatie-categorie gemaakt. Dat mag ‘historisch’ en emotioneel verklaarbaar zijn, maar is er niet veel voor te zeggen om nu eens onbevooroordeeld de sociale, psychologische en andere parallellen en overeenkomsten te zoeken en te onderzoeken, met andere vormen van discriminatie en uitsluiting? Niet om antisemitisme te relativeren, maar om het beter te begrijpen.

De genocide op de joden was weliswaar ‘uniek’, maar heeft niet elke genocide ook unieke kenmerken? Is het niet nuttig om ook hier te weten welke parallellen en overeenkomsten er zijn? Joden willen - terecht! – niet apart behandeld worden; moeten zij dan niet ook juist willen dat de joodse geschiedenis en de collectieve herinnering vergeleken wordt met die van andere volkeren of groeperingen? Zou het haalbaar zijn dat men in joodse kring afstapt van het veel voorkomende gevoel dat elke vergelijking van de jodenmoord met andere massamoorden een vorm van relativering van de Holocaust zou inhouden en miskenning van het ‘joodse slachtofferschap’?

Ten derde: antisemitisme is een gezindheid, die zijn weerslag vindt in woorden en daden. Wordt die gezindheid soms niet erg makkelijk verondersteld aanwezig te zijn, ook als er van uitingen in woord of daad geen bewijs is? Ik neem mijzelf als voorbeeld. Op zijn blog van 24 oktober over ‘drie Kristallnacht-herdenkingen’ biedt de zich ‘Keesje Maduraatje’ noemende blogger Kees Broer bij de commentaren onderdak aan een zekere ‘Jan’. Jan, natuurlijk anoniem, presenteert zich visueel in de vorm van een drinkglas gevuld met ‘koffie verkeerd’.

Jan schrijft: “En nu mag een zelfhatende Jood, die we Jaap Hamburger toch inmiddels wel mogen noemen, een schijnvertoning in een Synagoge opvoeren. Het ontkracht in elk geval één hardnekkig vooroordeel, namelijk dat Joden niet antisemitisch zouden kunnen zijn.” Broer ziet er geen been in, het commentaar van ‘Jan’ gewoon te laten staan, zonder reactie.

Van mij glijdt het af, als druppels van een verenpak, maar zo langzamerhand lijkt niemand meer gevrijwaard van deze ernstige beschuldiging uit bepaalde hoeken. Als ik rondkijk, is deze synagoge voor zeker de helft gevuld met ‘antisemieten’. Dat is echter niets vergeleken met de berekening die de obsessief met ‘antisemitisme’ gepreoccupeerde Manfred Gerstenfeld in 2013 heeft gemaakt: “cijfermateriaal uit verschillende studies levert het bewijs dat meer dan 150 miljoen burgers van de Europese Unie een demonische kijk op Israël hebben”, vrij vertaald: ‘antisemitische gevoelens koesteren’.

Ik kan een avond vullen met dit soort loze beweringen.

Ik stel voor dat het Platform zich in haar begrijpelijke waakzaamheid toch niet op sleeptouw laat nemen door alarmisten als Gerstenfeld, of anderen, die achter elke steen een antisemiet ontwaren; ik zou de joodse instanties en woordvoerders willen vragen om bij herhaling stelling te nemen tegen het gemak waarmee Jan en Alleman van ‘antisemitisme’ wordt beticht, en het voor deze mensen op te nemen, door telkens om deugdelijk bewijs te vragen voor de aantijging. Tenslotte zou ik wensen dat het Openbaar Ministerie of een andere instantie een rechtsweg openstelt om desgewenst tegen deze grievende beschuldiging op te komen.

Overigens betekent dit, dat met aantijgingen als ‘racist’, en toch ook ‘Islamofoob’ van onze kant net zo goed wat terughoudender mag worden omgegaan, dan ik nu waarneem. Laten wij ook zuinig zijn met onze eigen diskwalificaties, en ze terwille van onze eigen geloofwaardigheid goed onderbouwen.

Ik vat mijn betoog voor u samen: ‘antisemitische uitingen’ komen voor, ook in Nederland, maar op het niveau van individuen en incidenten; deze vorm is onvergelijkbaar met het Duitse staatsantisemitisme en er gaapt een welhaast onoverbrugbare kloof tussen beide. Auschwitz is niet gebouwd en zal niet gebouwd worden van scheldwoorden, omgeduwde grafstenen, afgerukte keppels, of bekladde synagogen. Evenzogoed moet tegen die verwerpelijke uitingen op elk denkbare wijze opgetreden worden, repressief educatief en zo mogelijk preventief. Voor Moslims en voor wie daarvoor wordt aangezien, is de situatie echter nu al veel bedreigender en ik zou wensen dat christelijke en joodse instanties nog veel vaker en uitgesprokener dan nu, en publiekelijk hun eendrachtigheid met Moslims uitdragen.

Voorts: antisemitisme is een vorm van anti-joods racisme; dat inzicht opent de weg voor een ander soort analyse die mogelijk kan helpen antisemitisme beter te begrijpen.

Tenslotte: publieke waakzaamheid tegenover elke vorm van racism en uitsluiting zoals belichaamd in het Platform Stop Racisme en Uitsluiting verdient alle waardering en ondersteuning en moet blijven. Tegelijk moeten ook wij het hoofd koel houden, terughoudend zijn met beschuldigen en met het wegzetten van mensen. De weg tussen polariseren en verbinden door, is smal en moeilijk. Alleen polariseren roept tegenkrachten op, met het risico dat die onbeheersbaar worden; alleen verbinden kan uitmonden in collaboratie. Het Platform en ‘alle mensen van goede wil’, om die mooie uitdrukking te gebruiken, moet een gevarieerde strategie ontwikkelen, om te helpen voorkomen, dat op een dag ook bij ons de ruiten aan diggelen gaan. Liever voorkomen, dan scherven ruimen.

Herdenking 2015

 Haneen Zoabi tijden haar rede bij de herdenking in 2015

De herdenking van 2015 vond plaats overdag, op zondag 8 november, bij het monument voor het Joodse verzet in WO II bij het stadhuis van Amsterdam. Er waren drie sprekers: Anya Topolski, filosofe en universitair docent van de universiteiten van Nijmegen en van Luik, Haneen Zoabi, Palestijns lid van het Israelische parlement. en Markha Valenta, universitair docent Amerikansitiek aan de Universiteit van Nijmengen. Muziek was er van het duo Smits & Vlaar
Hieronder de tekst van de speeches (die van Haneen Zoabi in vertaling).

Toespraak Anya Topolski.

(ook te volgen via https://www.youtube.com/watch?v=ix1vQFBdDZE0

Dit jaar is het de eerste keer dat ik de herdenking van Kristalnacht zal moeten beleven zonder mijn grootmoeder. Ze is deze zomer gestorven. Mijn jongste kind, Aisha, die hier is vandaag, heeft mijn grootmoeder nooit mogen kennen. Dit is echt spijtig want ze had mij, Aisha, en ons allemaal veel te leren. Vandaag wil ik graag met jullie delen wat ze mij vaak vertelde over Kristalnacht. Op deze wijze blijft mijn grootmoeder verder leven.

Op 9 november 1938 was mijn grootmoeder Pola Sara Topperman 19 jaar oud. Haar geboortenaam die ze in Lvov, Oekraïne in 1919 kreeg was in feite Pola Topperman. In 1938 moest ze, zoals de meeste Jodinnen – volgens de racistische wet van 17 augustus die van toepassing was in Duitsland, Oostenrijk en Oost-Europa – de naam Sara toevoegen aan haar naam. Volgens de zelfde racistische wet moesten alle Joodse mannen de naam Israel toevoegen aan hun naam.

In 1938 waren er, zoals mijn grootmoeder, meer dan 70,000 Joden in Duitsland van Oost-Europese afkomst. Sommige van Poolse, sommige van Oekraïense, sommige van Tsjecho-Slowaakse origine Ze hadden geen hoop op een toekomst in Oost-Europa en beseften nog niet hoe erg het was in Duitsland. Hun realiteit veranderde echter op 28 oktober 1938, tien dagen voor Kristalnacht. In 24 uur tijd werden bijna 20,000 Oost-Europese Joden gedeporteerd. Mijn grootmoeder heeft vaak gesproken over die avond.

Het gebeurde op een vrijdag, de Joodse sabbat. In een oogwenk werden alle niet Duits-geboren Joden opgepakt. Mannen, vrouwen, en kinderen. De meesten onder hen, ook de minder gelovige, waren op dat moment volop bezig met de maaltijdvoorbereidingen voor de komende sabbat. Ze kregen het bevel om binnen een paar uur, met een minimum aan bagage, te verzamelen bij een opvangcentrum. Tegen de avond werd het duidelijk dat over heel Duitsland, op heel efficiënte wijze, Joden van Oost-Europese afkomst waren opgepakt. Ze werden snel en zonder pardon het land uitgezet, om nooit meer terug te keren en nooit meer te worden gehoord.

Volgens getuigenissen bleven de Joden die in Duitsland mochten blijven, allemaal in shock achter. Er werd over niets anders gesproken. De volgende dag werden in de synagoge veel discussies gevoerd over de relatie tussen de Duitse Joden en die uit Oost-Europa. Al moesten ze volgens de racistische wet allemaal hun namen veranderen door er Sara of Israel aan toe te voegen, toch was er een verschil tussen Oost Europese Joden en West Europese Joden. De overblijvers waren Duitse Joden, Duitse burgers, geworteld in de Duitse cultuur, deel van het publieke leven, betrokken bij de handel, de kunst, de vrije beroepen. "Dit heeft kunnen gebeuren met de Ostjuden," vertelden ze zichzelf. "Maar bij ons, Duitsers? Nooit." Ze hadden dus nog steeds een vals gevoel van veiligheid.

Nog geen 10 dagen later, op 9 november 1938, de "Nacht van gebroken glas", kwam er een einde aan dat valse gevoel van veiligheid onder de Duitse Joden. Honderden synagogen ging in vlammen op; bedrijven werden geplunderd; mensen werden doodgeslagen. Bijna 30.000 Joodse mannen werden gearresteerd.

Wat vaak vergeten wordt, is dat een schietpartij in Parijs hiervoor als voorwendsel werd gebruikt, waarbij een nazidiplomaat door een Duitse Jood werd doodgeschoten. Zijn ouders maakten deel uit van de massa mensen die waren weggestuurd naar Polen, zoals mijn grootmoeder, naar de vergetelheid.

Voor Oost-Europese Joden zoals mijn grootmoeder was Kristalnacht geen ‘turning point.’ Eerlijk gezegd had ze gedacht en gehoopt dat Kristalnacht heel Europa zou wakker schudden – Joden en niet-Joden. Dat niémand echt veilig is als niet iedereen veilig is, was de harde realiteit. Dat was toen, maar ook vandaag, een boodschap die velen liever niet onder ogen zien. Wanneer we dus zeggen “nooit meer”, dan moet het ‘nooit meer’ voor iedereen gelden en niet alleen voor mensen met dezelfde religie, nationaliteit, kleur, enzovoort als ik, als wij. Als we een wereld zonder geweld willen, dan kunnen we onze ogen niet sluiten voor het onrecht dat nu vandaag, in naam van het verleden, wordt uitgeoefend op anderen. Mijn grootmoeder vond in 1938 het gebrek aan solidariteit voor de ander, toen de Joden in Europa, tragisch. Waarom heeft niemand iets gedaan toen 20 000 Joden werden gedeporteerd op 28 oktober 1938?

Het gebrek aan solidariteit tussen Joden uit Oost en West, vond ze hartverscheurend. Ze zou dan ook gepijnigd zijn als ze zou weten dat er vandaag twee aparte herdenkingen van Kristelnacht zijn in Amsterdam. Ik ben het daar mee eens, ook voor mij staat dit symbool als belangrijke voorafschaduwing.

Ik besef dat je de hoop/belofte ‘NEVER AGAIN - nooit meer’ op twee manieren kan interpreteren: dit zal de joden nooit meer overkomen of we staan het niet toe dat dit iemand, ooit nog kan overkomen. Het is met die laatste interpretatie dat ik ben opgevoed: niemand mag uitgesloten worden, want eens je dat toestaat, komt er geen einde aan de cirkel van haat en uitsluiting. Dat principe hou ik hoog, elke dag, in mijn dagelijks leven, in mijn onderzoek aan de universiteit. Mijn grootouders waren overlevenden van de Shoah en mijn ouders waren vluchtelingen uit Polen ten gevolge van het antisemitische overheidsbeleid in 1968. Deze ervaringen van uitsluiting zitten sterk verweven in mijn familiegeschiedenis. Dat principe is voor mij een kernwaarde die ik heb gekregen van babcia Pola en die ik aan Aisha en mijn andere kinderen wil overbrengen.

Het is precies voor deze reden dat ik het belangrijk vind dat er geen vergelijkingen of concurrentie zou bestaan tussen slachtoffers. Waarom zou het feit dat ik ook slachtoffer ben, jouw lijdensweg aan waarde doen inboeten? Als Poolse en Joodse ben ik zeer bewust dat beide groepen slachtoffers waren. We moeten naar elkaar luisteren en elkaar proberen te begrijpen in plaats van te concurreren met slachtofferschap. Slachtofferschap kan je niet meten, het is een heel subjectieve en persoonlijke beleving.

Eén van de belangrijkste lessen die wij moeten trekken uit de Shoah is het gevaar van dit soort van instrumenteel denken dat gefocust is op het berekenen en meten. Pijn, verlies, uitsluiting... welke meetlat leg je daarnaast? Bij de hedendaagse concurrentie in Europa tussen de slachtoffers van antisemitisme en islamofobie, wil ik die boodschap ook graag meegeven. Alleen zo kunnen een meer rechtvaardige en inclusieve samenleving creëren voor de Ander – Tikkun Olam zoals we zeggen in het Hebreeuws. In plaat van te concurreren, moeten beide groepen slachtoffers elkaar erkennen en steunen. Erkenning kunnen geven aan de ander veronderstelt dat je verbeeldingskracht hebt om het perspectief van de ander te begrijpen. Haat en uitsluiting verlammen die verbeelding.

Zowel de slachtoffers van antisemitisme als die van islamofobie – hier, maar ook in Israel en Palestina – zouden zich er meer bewust van moeten zijn dat ze beiden slachtoffer zijn van één en dezelfde partij – ‘het idee van Europa’. Het idee van Europa is een idee dat wij, ik, jullie, allemaal onbewust geloven. Dat wij, omdat wij hier geboren zijn, op een of ander manier, beter zijn dan iemand anders, dat wij beter verdienen, dat wij recht hebben op meer dan mensen wiens afkomst elders ligt. Dit probleem, met wortels in het Christendom en in de Verlichting, en met slavernij, kolonialisme en de hebzucht van het kapitalisme als zichtbare effecten, is ook heel direct gelinkt aan de oprichting van de staat Israël en dus aan de nakba. Het is tragisch dat minderheden, in Europa maar ook elders zoals in Israel en Palestina, zich tegen elkaar laten uitspelen op een manier waar niémand beter van wordt.

Wat ik vandaag door het verhaal van mijn groetmoeder Pola Sara Topperman probeer uit te leggen is dat wij het gebrek aan solidariteit tussen mensen – niet alleen in 1938, maar ook vandaag, hier en nu in Amsterdam – met een andere bril moeten bekijken. In plaats van onszelf steeds te vergelijken met iemand anders, individu of groep, moeten wij misschien beginnen bij onszelf. Wij moeten allemaal in de spiegel durven kijken en ons de vraag stellen: welke privileges heb ik cadeau gekregen en wat zijn de vooroordelen van waaruit ik de wereld ervaar. Zoals de filosoof Emmanuel Levinas ons heeft geleerd: verantwoordelijkheid kan je enkel in de eerste persoon uitspreken, ík ben verantwoordelijk. Het allerbelangrijkste is om te reflecteren welke verantwoordelijkheid ik heb in deze conflicten, en van daaruit te zoeken naar welke rol ik KAN spelen in dit hedendaags gebrek aan solidariteit.

Bedankt.

Drie sprekers op een rij: Vrnl: Markha Valenta, Haneen Zoabi en Anya Topolski (Foto Anja Meulenbelt)

 

Toespraak van Haneen Zoabi  (vertaling van haar speech in het Engels)

 Zoabi is lid van het Israelisch parlement als vertegenwoordiger van de Verenigde Lijst van Arabische partijen. Zij maakt deel uit van de partij Tajammu al-Watani Dimoqrati, de Nationale, Democratische Alliantie, in Israel ook wel de Balad partij genoemd.

 Haar Engelstalige rede is ook te zien op https://www.youtube.com/watch?v=7_d0ljkBF24

 De Engelstalige tekst is o.m hier te lezen op de blog van Abu Pessoptimst.

   

Ik wil u bedanken dat u mij hebt uitgenodigd hier te spreken bij deze bijzondere gelegenheid. Ik vind het een bijzondere eer te mogen spreken ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Kristallnacht, en in naam van alle slachtoffers van racisme en vooroordelen en vervolging.

Het is voor mij een eer te mogen spreken in naam van het Joodse verzet en in naam van allen die in verzet zijn gekomen tegen onderdrukking.

Tijdens de Kristalnacht, zijn duizenden winkels en honderden synagoges verwoest en in brand gestoken door Duitse bruinhemden.

Misschien was de meerderheid van de Duitsers het hiermee niet eens, maar zij bleef zwijgen. Als in Israël twee kerken en tientallen moskeeën in brand worden gestoken en honderden Israëlische supporters van Beitar “Dood aan de Arabieren” schreeuwen na elke voetbalwedstrijd, wanneer een familie door brand wordt gedood, wanneer een 15 jarige jongen verbrand, dan blijft de meerderheid zwijgen, hoewel zij wellicht geschokt is.

Netanyahu en Barkat , de burgemeester van Jeruzalem, hebben burgers opgeroepen wapens te dragen en zij kregen de volle steun voor deze oproep van de zijde van Moshe Ya’alon, minister van Defensie, en van Yuval Diskin, het voormalig hoofd van de Israëlische geheime dienst.

Netanyahu heeft de Joodse burgers opgeroepen te stemmen omdat –zoals hij het formuleerde- “De Arabieren naar de stembussen rennen”. De minister van Onderwijs, Bennett, heeft verklaard, ik citeer: “dat het OK is om Arabieren te doden. Ik heb het zelf meermalen gedaan.” Lieberman zegt “Gebruik de bijl”. Dit maakt duidelijk dat de kernboodschap van Kristallnacht niet is overgekomen.

De Kristallnacht kwam niet uit de lucht vallen, uit het niets. Het was het eindpunt van een ontwikkeling van jaren. En we zien een soortgelijke ontwikkeling zich nu in Israël voordoen sinds een aantal jaren.

De uitspraken die ik zojuist citeerde, rechtvaardigen  het geweld tegen Palestijnen. Maar de toehoorders blijven zwijgen. Langzaam, stapje voor stapje, accepteert de publieke opinie wat zij dag na dag hoort. De boodschap wordt onbewust overgenomen tot deze de algemeen geldende norm is geworden.

Ik wil u enkele recente onderzoeksresultaten laten horen, afkomstig van de jaarlijkse Democratie Index van het Israelisch Democratisch Instituut:Een meerderheid van de Joodse burgers van Iarel meent dat het gerechtvaardigd is in het geval van oorlog de Arabische (Palestijnse) burgers van Israel vast te zetten. Een meerderheid onder de Israëlische bevolking gelooft dat de joods-zionistische waarden belangrijker zijn dan democratische waarden. 55 procent is tegen volledige gelijkheid voor Palestijnse inwoners van Israël. Het is niet moeilijk de geleidelijke neergang te bemerken naar een diep dal, dat ons herinnert aan het Duitsland van de jaren dertig van de vorige eeuw.

De demonisering van de Ander, het rechtvaardigen van het gebruik van geweld en het gebrek aan  tegengeluiden tegen misdaden, dat alles herinnert ons aan wat zich afspeelde in het Duitsland van begin jaren dertig.

Twee weken geleden is een Eritrese vluchteling, Haptom Zarhum, op het centrale busstation van Beer Sheva door een menigte gelyncht. En de algemene reactie op deze afschuwelijke gebeurtenis was dat er sprake was van ‘een identificatiefout’. De menigte die hem vermoordde, zag hem aan voor een terrorist en niet voor een onschuldige Jood. Wat echter het meest schokkend is, is dat de mensen niet geschokt waren door de misdaad zelf, maar door de identificatiefout. Als het slachtoffer een Palestijn was geweest, was het geen probleem geweest. 
Ik kan u nog meer voorbeelden geven, waarvan we kunnen leren dat de staat Israël snel soortgelijke fases doorloopt als in Duitsland in de jaren dertig.  En het gaat niet om de facto racisme, maar ook  om de jure racisme. We hebben te maken met een politieke cultuur, die al begon toen de ideologie van deze staat werd geformuleerd, die in een zin kan worden omschreven: te zorgen voor en privileges te garanderen voor de Joodse bevolking, dat gebeurt door middel van tachtig wetten. Elk van deze wetten lijkt op zich niet zo problematisch, maar als je naar het geheel van deze tachtig wetten en amendementen kijkt, dan begrijp je hoe ernstig de situatie is.

Het zou een paar uur duren om deze wetten te bespreken en mijn tijd is beperkt, maar laat me een voorbeeld noemen. Er is bijvoorbeeld een wet die toelaat een aanklacht in te dienen tegen burgers die tot een boycot oproepen. Een boycot is op zich een vreedzame manier van politiek bedrijven, die burgers kunnen inzetten als zij in verzet komen. Maar in Israël wordt de oproep tot een boycot door de wet effectief het zwijgen opgelegd.

Ik kan vertellen over dorpen die speciale toelatingscomités hebben om Palestijnen eruit te filteren die er willen komen wonen. Kunt u zich indenken dat er een dorp in Holland is waar een toelatingscomité de plaatselijke bevolking laat besluiten of er mensen niet mogen wonen op basis van hun etniciteit, ras of religie?

In Israël moet de politie verslag doen van haar onderzoek, maar niet als het gaat om mensen die van misdaden tegen de veiligheid worden verdacht. Dit laat de mogelijkheid open voor misbruik en zelfs marteling van verdachten bij een verhoor. En omdat het wettelijk ook mogelijk is te verhinderen dat verdachten van misdrijven tegen de veiligheid hun advocaat zien, is er sprake van een groot gevaar.

Ik kan zo doorgaan maar dit is mijn laatste voorbeeld. Als iemand met een partner uit de Palestijnse gebieden trouwt, dan is gezinshereniging niet toegestaan. Kolonisten die in de Palestijnse gebieden wonen en met een partner uit Israël zelf trouwen, krijgen niet met dit probleem te maken, maar Israëlische Palestijnen wel.

De vraag is: kunnen we dit stoppen? Kunnen we van Kristallnacht leren dat we niet moeten doden? Dat we niet racistisch moeten zijn en als we met wreedheden worden geconfronteerd, dat we dan niet onze mond moeten houden? Dat we onze verantwoordelijkheid moeten nemen? Anders worden we verantwoordelijk. Als je blijft zwijgen tegenover racisme en discriminatie ben je medeplichtig!

Ik ben Haneen Zoabi. Ik ben een van de 120.000 die door Israël niet uit hun vaderland werden  verdreven, uit het Palestina van 1948, toen 85 procent van mijn mensen zijn verdreven in een etnische zuivering volgens een kolonialistisch plan. In plaats van dit diepe historisch onrecht te erkennen en een staat te vestigen die gebaseerd is op gelijkheid, rechtvaardigheid, democratie en menselijke waardigheid, leven we in een staat die gebaseerd is op het begrip ‘privileges voor Joden’, wat neerkomt op een  onjuiste interpretatie van hun eigen tragedie.

Wat we moeten leren en begrijpen van de onderdrukking, vervolging verdrijving en moord op de Joden van Europa is niet  om privileges toe te kennen aan de Joodse inwoners van Israël, maar om op voet van gelijkheid te leven. Je kunt racisme niet oplossen door anderen racistisch te behandelen. Integendeel. Je moet racisme weerstaan door gelijke rechten, democratie en rechtvaardigheid te na te streven en te eisen, en in de praktijk te brengen.Waar ik als Palestijnse mee te maken krijg is een staat die het geloof uitdraagt dat ik 

om het onrecht aan de Joden ‘goed te maken’ net zo’n soort racisme moet ondergaan als waarmee de Joden in het Duitsland van de jaren dertig van de vorige eeuw te maken kregen. AlsPalestijnse die niets te maken heeft gehad het racisme dat tot de Kristallnacht heeft geleid, identificeer ik mij met de slachtoffers en ik vecht mee in hun strijd tegen het racisme dat door Israël wordt bedreven in hun naam.Ik ben gedwongen te leven in een ondemocratisch en racistische juridisch en politiek systeem, dat is gebaseerd op ‘privileges voor alleen de Joodse burgers’, waarbij wordt vergeten dat ik het niet was, die naar Israel ben geïmmigreerd, maar dat zij naar het land zijn geïmmigreerd. En Israël is nog een stap verder gegaan door mijn volk op de Westelijke Jordaanoever, in Gaza en Oost-Jeruzalem te bezetten, waarbij grote misdaden zijn begaan tegen de mensheid, oorlogsmisdaden, waarbij het land is geconfisqueerd, nederzettingen zijn gebouwd, mensen zijn blootgesteld aan het geweld van veel kolonisten, mijn mensen onder belegerd en basale mensenrechten, waardigheid en vrijheid ons ontnomen zijn.

Bij de laatste grote aanvallen van Israël op Gaza zijn 2200 Palestijnen omgebracht, onder wie 500 kinderen. En het doden is niet gestopt. er worden dagelijks Palestijnen gedood. Wat kunnen we doen behalve strijden binnen de grenzen van het internationale recht? Welke andere menselijke reactie kunnen we geven?

Maar Israël bestempelt juist deze vorm van strijd, die ieder van u in dezelfde situatie zou voeren, als crimineel. Met de harde les van de Kristallnacht in ons hoofd roepen wij op tot de strijd van onze mensen binnen de grenzen van het internationaal recht. Wij roepen alle mensen op om volgens deze gedachtegang tegen dezelfde praktijken te strijden. Wij roepen als burgers op tot politieke strijd.

Ik roep niet op tot geweld. Ik roep op tot een strijd binnen de grenzen van het internationaal recht. Ik roep u op om niet te zwijgen over de ernstige misdaden die tegen mijn mensen worden begaan.

Het publiek geeft Haneen Zoabi een ovatie. (Foto Anja Meulenbelt)

 

Toespraak Markha Valenta

(ook te volgen op  https://www.youtube.com/watch?v=ix1vQFBdDZE

Goedemiddag dames en heren.

Het is nu dag. Het is rustig en het weer, net als het licht, is zacht. Het geweld van marteling, moord en oorlog voelt dan misschien heel ver weg. Irreëel. Als een verhaal. Echt, maar tegelijkertijd ongrijpbaar; als woorden en beelden, vluchtig als een knal, als donkere wolken in de verte, als een herinnering.

Op een bepaalde manier klopt dat: wij moeten de gruwelijkheden achter ons laten om te kunnen genieten: van de schoonheid om ons heen, van onze geliefden, van de kunst en van al het prachtige in het menselijke leven. Maar nu, hier, staan we stil. Bij de scherven die Kristallnacht achterliet. En wat ze nu met ons doen.

Scherven hebben iets dubbels. Ze kunnen snijden, als een scheermes, vlijmscherp, door je aders. En dwars door het weefsel van een samenleving. Zoals op die nacht, en de dag en nacht die daarop volgden. Toen mannen in een hysterie van opgewonden, razende haat te werk gingen met voorhamers, vuur, vuisten en voeten – mannen zich met hun hele lichaam en ziel stortten op het vernietigen van alles dat zichtbaar joods was, van het meest sacrale: synagogen die woest vernield en verbrand werden, stoffelijk joods overschot dat opgegraven en ontheiligd werd; stapels Torahs en rollen die verscheurd en onder voeten getreden werden. Dwars door heel Duitsland, Oostenrijk en het Sudetenland. Joodse zaken – meer dan 7,000 – alsook scholen en ziekenhuizen, die binnengedrongen, vernield en geplunderd werden. Niet alleen door vreemden, maar ook door buren en vrienden. Net zoals het buren en vrienden waren die toekeken, en meededen, in de orgie van vernedering, bespuging, en afranseling van joden die toen plaatsvond. Minstens 91 joden werden toen direct vermoord. Ongekende aantallen vrouwen werden bruut verkracht. En 30,000 joden – een kwart van de joodse mannen die destijds nog in Duitsland leefden – werd gearresteerd, om vervolgens naar Dachau, Buchenwald, en Sachsenhausen gestuurd te worden. Binnen drie maanden zouden de meesten weer vrijgelaten worden, met de eis om het land te verlaten. Intussen waren er echter meer dan 2.000 joden sinds die nacht doodgegaan: honderden door zelfmoord na die nacht, en nog veel meer door de barre omstandigheden en afranselingen in de kampen. Daarbij kwam het voor dat mannen zo lang en zo hard geslagen werden dat hun hun ogen uit hun schedels barstten, hun schedels zelf vermorzeld waren, zoals eerder de ramen van joodse bedrijven, hun gezichten zonder vorm, plat met de grond gemaakt werden.

Kristallnacht markeert een keerpunt in de onderdrukking van joden in het Duitsland van Hitler: de overstap van verbale agressie en juridische uitsluiting naar bruut geweld dat zich toespitste op het vernietigen van alle sporen van joods leven – in de lichamen van joden zelf, alsook in het sociale lichaam van Europa – op een schaal die niet alleen uitblinkt door de omvang van dood en terreur, maar ook door de reikwijdte en diepte van ontmenselijking: door het structurele gebruik van wrede vernedering en door het orgiastisch pleziernemen in het misbruik van de lichamen en zielen van een heel volk. Die scherven snijden nog steeds met hun vlijmscherpe randen. Door ons geheugen, door onze geschiedenis, door onze samenleving. Op de momenten dat we daarbij stilstaan.

Maar zoals de glasscherven waarnaar die avond is genoemd, doen ze ook iets anders. Scherven kunnen niet alleen snijden; ze kunnen ook een spiegel voorhouden. Geen perfecte, ongebroken spiegel – dat nooit. De geschiedenis herhaalt zich; maar zij herhaalt zich nooit hetzelfde.

Daarom staan we stil. Om ons opnieuw te herinneren wat het erkennen en ervaren van wat er toen gebeurde – in een andere tijd, met andere mensen, met wie we toch een wezenlijke band hebben – hier en nu betekent. Voor ons als joden en niet-joden; als de kinderen van verzetsstrijders en van collaborateurs; van diegenen die gedood en gemarteld werden, van diegenen die het lukte om te vluchten, en van diegenen die het uitvoerden. Of die er gewoon bij stonden en het toelieten. Wat is de plek van die geschiedenis in ons leven – als individuen en als samenleving? Wat doet ze met ons? Want net zoals wij vanuit het hier en nu terug kijken op de geschiedenis, doet de geschiedenis zelf iedere keer een beroep op ons: wat ga je doen, de volgende keer? Ben je in staat om weerstand te bieden? Heb je de moed?

Daarom staan we stil.

Stilte heeft iets weg van glasscherven. Net zoals glasscherven dubbelzijdig zijn in hun werking – het bloedig snijdende én het weerspiegelende, en ons zo een kans biedend om het deze keer anders te doen – zo heeft stilte ook iets dubbelhartigs. Er is de stilte die ruimte laat om te herinneren, te erkennen en te eren. Én er is de stilte die een onttrekking betekent aan wat er is gebeurd: de stilte die wegkijkt, zich afzijdig houdt, en daardoor stilzwijgend het ontoelaatbare toelaat.

Die stilte was er toen – in de landen die zich uitspraken tegen Kristallnacht, maar vervolgens niets deden. Of beter gezegd, zich daartegen uitspraken, om vervolgens hun grenzen voor joden nog steviger dicht te timmeren. Van de Duitsers moesten de joden weg. Van anderen mochten ze niet binnen. Die combinatie van gericht wegjagen en gericht uitsluiten was dodelijk: zodat Chaim Weizman al twee jaar eerder, in 1936, opmerkte: “De wereld lijkt wel in tweeën gedeeld: tussen die plekken waar joden niet mogen blijven leven; en die plekken waar ze niet binnen mogen.” Diezelfde stilte, de stilte die wegkijkt bij de moord van een ander, naast je, aan de grenzen van je land, je eigen leven, je bewustzijn, is er nu. Nu ook. Nu weer.

De beroemde Hongaars-Israëlische filosoof Yehuda Elkana, die zelf Auschwitz overleefde, schreef 50 jaar na de Kristallnacht dat er uit de as van Auschwitz twee volkeren ontstegen: een minderheid die stelt “Dit mag nooit meer gebeuren” en een bange en gekwelde meerderheid die stelt “Dit mag ONS nooit meer gebeuren.” Hij was zelf een fervent voorstander van de eerste overtuiging, en stelde dat de tweede catastrofaal was. Iedere filosofie van het leven die gevoed zou worden door de tweede – “Dit mag ONS nooit meer gebeuren” – zou desastreuze consequenties hebben. De context waarbinnen Elkana schreef, was de eerste intifada. Als hij keek naar het onmenselijke geweld van zijn eigen staat en mede-Israëliërs jegens de Palestijnen, hij zelf zag hoe mensen levend begraven werden door bulldozers, hoe een rellende menigte in een ziekenhuis de beademingsapparatuur van ouderen uittrok, en hoe soldaten de armen van burgers – inclusief kinderen – moedwillig braken… als Yehuda Elkana naar dit allemaal keek, dan vond hij dat Hitler aan het winnen was: de verslaving aan het verleden ondermijnde de democratie in het heden. Vandaar dat hij vervolgens stelde: “wij moeten leren om te vergeten.”

Dit was niet een oproep om de Shoah als zodanig te vergeten, maar om de sacrale verering daarvan – van symbolen, rituelen en monumenten – ten koste van het heden en de democratie aan banden te leggen. Onze democratie moet niet opgeofferd worden aan de doden, maar keer op keer bevochten worden door de levenden, voor de levenden. Democratie is nooit gegeven, maar alleen bevochten. Door iedere generatie opnieuw.

Het is daarom niet alleen kwalijk, maar ook gevaarlijk dat onze regering hier in Nederland weigert om dat te doen. Op het moment dat hier op televisie Nazi’s uitgenodigd worden voor praatprogramma’s, dat racistische en xenofobische bewegingen als Pegida weer de straat op gaan, dat er brede discriminatie is in onze samenleving, dat politici roepen dat bepaalde minderheden achterlijk, ongewenst en een gevaar voor onze toekomst zijn, houdt zij voor het grootste gedeelte haar mond. Blijft het gros van onze politici en onze samenleving volkomen stil. En op het moment dat de staat Israël in de bezette gebieden een apartheidsregime uitvoert (zoals kritische Israëli’s zelf stellen in debatten in Israël), op het moment dat het moedwillig meer dan een miljoen mensen in een openlucht gevangenis opsluit om daar om de zoveel jaren zogenaamd “het gras te maaien” – waarbij intussen Palestijnen op straat in Israël door menigten achternagezeten en gelyncht worden, terwijl honderden kinderen en duizenden volwassenen zonder proces worden vastgezet… dit allemaal ten dienste van het langzame verstikken, verdrijven, en ontmenselijken van de Palestijnen en alles wat zichtbaar Palestijns is, inclusief het leven zelf – dan houden onze politieke leiders ook hun mond. Net zoals ze doen op het moment dat Netanyahu probeert om de geschiedenis te herschrijven, op het moment dat hij stelt dat de Holocaust te danken is aan de Arabieren – een van de meest verwerpelijke, antisemitische uitspraken van recente tijden – waarbij de man die zich de leider acht van joden over de hele wereld, bewust en instrumenteel, de Shoah inzet ten dienste van een barbaars politieke project; dat wil zeggen, ten dienste van het rechtvaardigen van de eindeloze, gewelddadige bezetting van Palestijnse gebieden als zijnde de natuurlijke uitkomst van wat hij noodzakelijk voorstelt als de eeuwige haat van Arabieren jegens joden. En dit allemaal op het moment dat wij, hier in Europa, de grenzen steeds strakker aan het dichttrekken zijn voor mensen die voor oorlog vluchten – die “daar” niet kunnen overleven, en “hier” – weer – zoals toen – niet binnen mogen.

Waar zijn onze politieke leiders? Hoe kunnen ze weer zwijgen, vluchten en zich afkeren? Weten ze niet hoe gemakkelijk het kan – alhoewel nooit twee keer op dezelfde manier – dat woorden worden omgezet in daden?

Laat ik ten slotte opmerken dat het moderne politieke antisemitisme hier in Europa voor het eerst duidelijke vorm kreeg in de jaren 70 van de 19^de eeuw. In 1879 is het woord antisemitisme voor het eerst gebruikt om die ontwikkeling te duiden. Zestig jaar later voltrok zich Kristallnacht in het Europese land waar joden misschien wel het meest geïntegreerd en succesvol waren.

Laten we daarom zorgen dat de gewelddadige woorden en laffe stilheden van nu niet tot barbaarsheid in de toekomst leiden. Of tot het gedogen van barbaarsheid elders.

Juist daarom ben ik ontzettend trots om hier naast Haneen Zoabi en Anya Topolski te mogen staan: twee vrouwen die ons de scherven van het verleden en het heden voorhouden. Niet om onze of andermans mond te snoeren. En niet om als een scheermes door de samenleving en de levens van een ander, de ander, te snijden. Maar om ons een spiegel voor te houden in naam van de democratie. Een gebroken spiegel uit het verleden, die ons een weg kan wijzen naar een toekomst zonder die scherven, scherp als glas. Zonder die scherven die het menselijke in ons en in “hun” vernietigen. Wie “hun” ook mogen zijn.

Hierdoor maken zij het ons mogelijk om echt stil te staan: niet onderdanig aan de doden - ook al zijn ze met bruut geweld aan ons onttrokken – maar ten dienste van onze kinderen, onze buren, onze medemensen hier en nu.